ขนฺธาธิฏฺฐานาว เทสนา กตาฯ ขนฺธานญฺหิ เอตา อชิมฺหตาทิกา, โน ปุคฺคลสฺสาติฯ เอวํ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺสาติ อรูปีนํ ธมฺมานํ นิกฺกิเลสตาย อุชุตากาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ยฺวายํ เยวาปนาติ อปฺปนาวาโร วุตฺโต, เตน ธมฺมุทฺเทสวาเร ทสฺสิตานํ ‘เยวาปนกานํ’เยว สงฺเขปโต นิทฺเทโส กถิโต โหตีติฯ

นิทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตาฯ

เอตฺตาวตา ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ อุทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ, ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ นิทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหีติ อฏฺฐปริจฺเฉทปฏิมณฺฑิโต ธมฺมววตฺถานวาโร นิฏฺฐิโตว โหติฯ

โกฏฺฐาสวาโร

[58-120] อิทานิ ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตีติ สงฺคหวาโร อารทฺโธฯ โส อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสานํ วเสน ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ ‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา’ติ เอวมาทิโก อุทฺเทโสฯ กตเม ตสฺมิํ สมเย จตฺตาโร ขนฺธา’ติอาทิโก นิทฺเทโสฯ กตโม ตสฺมิํ สมเย เวทนากฺขนฺโธติอาทิโก ปฏินิทฺเทโสติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อุทฺเทสวาเร จตฺตาโร ขนฺธาติอาทโย เตวีสติ โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ เตสํ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ ปฐมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เย ตสฺมิํ สมเย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา, ฐเปตฺวา เยวาปนเก, ปาฬิอารุฬฺหา อติเรกปณฺณาสธมฺมา, เต สพฺเพปิ สงฺคยฺหมานา ราสฏฺเฐน จตฺตาโรว ขนฺธา โหนฺติ ฯ เหฏฺฐา วุตฺเตน อายตนฏฺเฐน ทฺเว อายตนานิ โหนฺติฯ สภาวฏฺเฐน สุญฺญตฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน ทฺเวว ธาตุโย โหนฺติฯ ปจฺจยสงฺขาเตน อาหารฏฺเฐน ตโยเวตฺถ ธมฺมา อาหารา โหนฺติฯ อวเสสา โน อาหาราฯ

‘กิํ ปเนเต อญฺญมญฺญํ วา ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส วา ปจฺจยา น โหนฺตี’ติ? ‘โน น โหนฺติฯ อิเม ปน ตถา จ โหนฺติ, อญฺญถา จาติ สมาเนปิ ปจฺจยตฺเต อติเรกปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา อาหาราติ วุตฺตาฯ กถํ? เอเตสุ หิ ผสฺสาหาโร, เยสํ ธมฺมานํ อวเสสา จิตฺตเจตสิกา ปจฺจยา โหนฺติ, เตสญฺจ ปจฺจโย โหติ, ติสฺโส จ เวทนา อาหรติฯ มโนสญฺเจตนาหาโร เตสญฺจ ปจฺจโย โหติ ตโย จ ภเว อาหรติฯ วิญฺญาณาหาโร เตสญฺจ ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธินามรูปญฺจ อาหรตี’ติฯ ‘นนุ จ โส วิปาโกว อิทํ ปน กุสลวิญฺญาณ’นฺติ? ‘กิญฺจาปิ กุสลวิญฺญาณํ, ตํสริกฺขตาย ปน วิญฺญาณาหาโร’ตฺเวว วุตฺตํฯ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน วา อิเม ตโย อาหาราติ วุตฺตาฯ อิเม หิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, กพฬีการาหาโร วิย รูปกายสฺส, อุปตฺถมฺภกปจฺจยา โหนฺติฯ เตเนว วุตฺตํ – ‘‘อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.15)ฯ

อปโร นโย – อชฺฌตฺติกสนฺตติยา วิเสสปจฺจยตฺตา กพฬีการาหาโร จ อิเม จ ตโย ธมฺมา อาหาราติ วุตฺตาฯ วิเสสปจฺจโย หิ กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ รูปกายสฺส กพฬีกาโร อาหาโร; นามกาเย เวทนาย ผสฺโส, วิญฺญาณสฺส มโนสญฺเจตนา, นามรูปสฺส วิญฺญาณํฯ ยถาห –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺฐิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ, อนาหาโร โน ติฏฺฐติ’’ (สํ. นิ. 5.183)ฯ ตถา ผสฺสปจฺจยา เวทนา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ (สํ. นิ. 2.1)ฯ

อธิปติยฏฺเฐน ปน อฏฺเฐว ธมฺมา อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, น อวเสสาฯ เตน วุตฺตํ – อฏฺฐินฺทฺริยานิ โหนฺตีติฯ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ปญฺเจว ธมฺมา ฌานงฺคานิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ปญฺจงฺคิกํ ฌานํ โหตีติฯ

นิยฺยานฏฺเฐน จ เหตฺวฏฺเฐน จ ปญฺเจว ธมฺมา มคฺคงฺคานิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหตีติฯ

กิญฺจาปิ หิ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค, โลกิยจิตฺเต ปน เอกกฺขเณ ติสฺโส วิรติโย น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ปญฺจงฺคิโกติ วุตฺโตฯ ‘นนุ จ ‘‘ยถาคตมคฺโคติ โข, ภิกฺขุ, อริยสฺเสตํ อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.245) อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘ยเถว โลกุตฺตรมคฺโค อฏฺฐงฺคิโก, ปุพฺพภาควิปสฺสนามคฺโคปิ ตเถว อฏฺฐงฺคิโก’ติ ยถาคตวจเนน อิมสฺสตฺถสฺส ทีปิตตฺตา, โลกิยมคฺเคนาปิ อฏฺฐงฺคิเกน ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํ ฯ อยญฺหิ สุตฺตนฺติกเทสนา นาม ปริยายเทสนาฯ เตนาห – ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.431)ฯ อยํ ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ โลกิยจิตฺตสฺมิญฺหิ ติสฺโส วิรติโย เอกกฺขเณ น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ‘ปญฺจงฺคิโก’ว วุตฺโตติฯ

อกมฺปิยฏฺเฐน ปน สตฺเตว ธมฺมา พลานิ โหนฺติฯ มูลฏฺเฐน ตโยว ธมฺมา เหตูฯ ผุสนฏฺเฐน เอโกว ธมฺโม ผสฺโสฯ เวทยิตฏฺเฐน เอโกว ธมฺโม เวทนาฯ สญฺชานนฏฺเฐน เอโกว ธมฺโม สญฺญาฯ เจตยนฏฺเฐน เอโกว ธมฺโม เจตนาฯ จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน เอโกว ธมฺโม จิตฺตํฯ ราสฏฺเฐน เจว เวทยิตฏฺเฐน จ เอโกว ธมฺโม เวทนากฺขนฺโธฯ ราสฏฺเฐน จ สญฺชานนฏฺเฐน จ เอโกว ธมฺโม สญฺญากฺขนฺโธฯ ราสฏฺเฐน จ อภิสงฺขรณฏฺเฐน จ เอโกว ธมฺโม สงฺขารกฺขนฺโธฯ ราสฏฺเฐน จ จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน จ เอโกว ธมฺโม วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ วิชานนฏฺเฐน เจว เหฏฺฐา วุตฺตอายตนฏฺเฐน จ เอกเมว มนายตนํฯ วิชานนฏฺเฐน จ อธิปติยฏฺเฐน จ เอกเมว มนินฺทฺริยํฯ วิชานนฏฺเฐน จ สภาวสุญฺญตนิสฺสตฺตฏฺเฐน จ เอโกว ธมฺโม มโนวิญฺญาณธาตุ นาม โหติ, น อวเสสาฯ ฐเปตฺวา ปน จิตฺตํ, ยถาวุตฺเตน อตฺเถน อวเสสา สพฺเพปิ ธมฺมา เอกํ ธมฺมายตนเมว, เอกา จ ธมฺมธาตุเยว โหตีติฯ

เย วา ปน ตสฺมิํ สมเยติ อิมินา ปน อปฺปนาวาเรน อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตา เยวาปนกาว สงฺคหิตาฯ ยถา จ อิธ เอวํ สพฺพตฺถ ฯ อิโต ปรญฺหิ เอตฺตกมฺปิ น วิจารยิสฺสามฯ นิทฺเทสปฏินิทฺเทสวาเรสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

สงฺคหวาโร นิฏฺฐิโตฯ

โกฏฺฐาสวาโรติปิ เอตสฺเสว นามํฯ

สุญฺญตวาโร

[121-145] อิทานิ ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตีติ สุญฺญตวาโร อารทฺโธฯ โส อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ววตฺถิโตฯ ตตฺถ อุทฺเทสวาเร ‘ธมฺมา โหนฺตี’ติ อิมินา สทฺธิํ จตุวีสติ โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ จ ‘จตฺตาโร ทฺเว ตโย’ติ คณนปริจฺเฉโท น วุตฺโตฯ กสฺมา? สงฺคหวาเร ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ตตฺถ ปริจฺฉินฺนธมฺมาเยว หิ อิธาปิ วุตฺตาฯ น เหตฺถ สตฺโต วา ภาโว วา อตฺตา วา อุปลพฺภติฯ ธมฺมาว เอเต ธมฺมมตฺตา อสารา อปริณายกาติ อิมิสฺสา สุญฺญตาย ทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ ปฐมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ สมเย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา อติเรกปณฺณาสธมฺมา สภาวฏฺเฐน ธมฺมา เอว โหนฺติฯ น อญฺโญ โกจิ สตฺโต วา ภาโว วา โปโส วา ปุคฺคโล วา โหตีติฯ ตถา ราสฏฺเฐน ขนฺธาว โหนฺตีติฯ เอวํ ปุริมนเยเนว สพฺพปเทสุ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา ปน ฌานโต อญฺญํ ฌานงฺคํ, มคฺคโต วา อญฺญํ มคฺคงฺคํ นตฺถิ, ตสฺมา อิธ ‘ฌานํ โหติ, มคฺโค โหติ’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน หิ ฌานเมว เหตฺวฏฺเฐน มคฺโคว โหติฯ น อญฺโญ โกจิ สตฺโต วา ภาโว วาติฯ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ นิทฺเทสวาโร อุตฺตานตฺโถเยวาติฯ

สุญฺญตวาโร นิฏฺฐิโตฯ

นิฏฺฐิตา จ ตีหิ มหาวาเรหิ มณฺเฑตฺวา นิทฺทิฏฺฐสฺส

ปฐมจิตฺตสฺส อตฺถวณฺณนาฯ